Kako je Sarajevo postalo kulturna kapija Evrope – drugi dio

Kako su utvrdila dosadašnja arheološka istraživanja u okolini Sarajeva, prve poznate ljudske naseobine potiču iz  epohe mlađeg kamenog doba, kada su ljudi bili lovci i skromni ratari.

Tri milenija p.n.e. u sarajevskoj kotlini je cvjetala Butmirska kultura neolita, nazvana po nalazištu Butmir kraj Sarajeva, koja predstavlja originalnu pojavu u evropskom neolitu uopće. Zbog ovog otkrića (1893.) u Sarajevu je 1894. godine, održan i Prvi međunarodni kongres arheologa i antropologa Evrope.

Kustos ZMBIH Vejsil Ćurčić sa replikom tzv. glasinačkih kolica (gvozdeno doba) u Sarajevu

Historija rudarstva je i historija civilizacije. U bronzanom periodu, na prelazu iz drugog milenija p.n.e. Iliri (Desitijati), radi lakše odbrane grade svoje naseobine na uzvisinama Gradac kod Kotorca, Soukbunar, Zlatište i Debelo brdo (uređeno arheološko nalazište) iznad današnjeg Sarajeva. Tokom starijeg željeznog doba Iliri naseljavaju i druge uzvisine oko Sarajeva, Gradinu iznad Bistričkog potoka, Gradinu na Bakijama, dolinu koševskog potoka, Obhodžu, Nahorevo…

Vranduk, vjerovatna ilirska Arduba, okružena rijekom sa tri strane

Rimska osvajanja ovog područja traju od trećeg stoljeća p.n.e. do prvih godina nove ere. Historičari su uvjereni da se krvavo finale ovog 250-godišnjeg procesa odigrao (9. godine n.e.) u srcu današnje Bosne, na rijeci Bathinus (Bosna), kada je zadnja pala Batonova ilirska citadela Arduba (Vranduk). Rimski kroničari su zabilježili kako su se ilirske žene sa djecom u naručju bacale u vatru da bi izbjegli rimsko ropstvo. Od tog vremena područje današnje Bosne i Hercegovine je dijelilo sudbinu Carstva raširenog na tri kontinenta.

U dolini rijeke Trešanice kod Konjica  (Podorašac) pronađen je miljokaz sa natpisom DIVO AVG(usto), što je najstariji dokaz rimskog prisustva u pokrajini Dalmaciji i dokaz da je izgradnja ceste započela još za  života imperatora Augusta (27 p.n.e. – 14 n.e.), a nastavljena u doba Tiberija (14 – 37 n.e.).

Spomen Augustu i njegovom namjesniku iz Salone Publie Cornelius Dolabelli

Arheološka istraživanja su otkrila mnogobrojne ostatke antičkog Sarajeva. Raspored rimskih nalaza uglavnom prati dvije savremene gradske arterije: Titovu ulicu i Alipašinu ulicu sa produžetkom prema Skenderiji (dr. Enver Imamović). Na Marijin dvoru je utvrđena poštanska stanica i konačište, a ciglana kraj mosta Suade Dilberović i Olge Sučić. Uz Koševski potok otkrivena je radionica keramičkih proizvoda, a ostaci rimskih vila su otkriveni u ulici Danijela Ozme, te Koševskoj strani Gorice. Na mjestu današnje kasarne i tehničke škole nalazila se antička nekropola. Glavni gradski centar u to vrijeme se nalazio na mjestu današnje Ilidže (Kolonija Aquae S…). Na rimske tragove se naišlo i na Baščaršiji, Švrakinom selu, Stupu i Hrasnici.

Antičko doba je iza sebe ostavilo rimske ceste, terme i rimsko pravo…

Povjesničar Dubravko Lovrenović uoči sjednice Komiteta UNESCO-a

Historičar prof. dr. Dubravko Lovrenović je istraživao procese politogeneze (održavotvorenje) slavenskih pridošlica (VII i VIII stoljeće) na bosanskom tlu u kojima je utvrdio da je sarajevska kotlina odiglala presudnu ulogu u nastanku, razvitku i uobličavanju državne organizacije pridošlih slavenskih doseljenika. „Neolitsko naselje u Butmiru, rimska Ilidža (bogati i razvijeni grad u rangu kolonije), Porfirogenitov grad Katera i katedralna crkva iz XIII stoljeća… su elementi trajanja i kontinuiteta. Da se ne radi o usamljenoj i izoliranoj pojavi, već gotovo o pravilu, pokazuju brojni primjeri iz evropske srednjovjekovne povijesti. Veliki broj srednjovjekovnih državnih centara nastao je na sličnom području, među njima hrvatski Nin, srpski Beograd, engleski London, njemački Augzburg… Istina najvažnija središta srednjovjekovne bosanske države su se koncentrirala na području Visokog, ali i tu su građena na rimskim temeljima“ – (D. Lovrenović, Istina o Bosni i Hercegovini, NUBIM, 1991.).

Posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević

Brojne kultove iz rimskih vremena hrišćanstvo je teško prevladavalo u Bosni koja je bila na granici uticaja Istočnorimskog i Zapadnorimskog carstva. Dok su na istoku građeni monumentalni manastiri, a na zapadu katedrale, na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine takvih građevina u srednjem vijeku nema. Poznato je da su u tim vremenima na našem tlu živjeli pripadnici Crkve bosanske, katolici i pravoslavni, feudalno društvo je bilo evropskog tipa, a nekropole sa stećcima (Svjetska baština UNESCO) su služile svim stanovnicima zemlje (uz različite pokopne obrede), bez obzira na njihov vjerski karakter. Takva spomenička baština je davno prešla granice ovih prostora i oplemenila civilizacijske tekovine svijeta.

Ahdnama Mehmeda II

Neslogom i voljom moćnih bosanskih feudalaca Osmanlije osvajaju srednjovjekovnu državu Bosnu. Osvajač, sultan Mehmed II, ubija posljednjeg bosanskog kralja i ujedno i posljednjeg srpskog despota Stjepana Tomaševića, a zajedno sa njim i cjelokupnu dvorsku svitu zarobljenu sa kraljem. Istovremeno, 28.5.1463. godine, na polju Milodraž kraj Kiseljaka, franjevcima bosanske vikarije, Mehmed II izdaje Ahdnamu (Ugovor), kojom potvrđuje pravo na slobodno ispoljavanje vjere i imanja crkve. Vrhovnu arbitažu Porte (pravo direktnog obraćanja sultanu bez posrednika) potvrđuje skidanjem vlastitog ogrtača kojim ogrće gvardijana fra Anđeo Zvizdovića.

Zahvaljujući Ahdnami bosanski franjevci nastavljaju aktivnosti, odlazeći najviše u Italiju i Dalmaciju odakle donose slike, knjige, crkveno posuđe, namještaj, svećeničko ruho, sukno i drugo.

Norveški profesor Univerziteta u Oslu, prof. dr. Sven Mønnesland je (2011.) zapisao: „Za razliku od drugih pokrajina u okviru Osmanskog carstva, kulturne prilike u Bosni su bile povoljne iz dva razloga. Većina stanovništva je prešla na islam, te su bosanski muslimani učestvovali u upravi, neki su imali visoke položaje, a begovski sloj je bio vrlo imućan. Mnogi su bili pismeni i visoko obrazovani, Bosanci su postali nosioci orijentalne kulture na visokom nivou“. (Prof. dr. S. Mønnesland, Bosanski jezik prije četiri stoljeća).

Jedinstveni eko tip (endem) na svijetu (Bosanski ljiljan – Lilium bosniacum) raste u Bosni i Hercegovini na visinama od 1200 do 1900 m/nv

„Već kod utemeljenja današnjeg Sarajeva, Grad su naseljavali ljudi iz tri monoteističke religije – islamske, katoličke i pravoslavne, a u njemu se govorilo turski, arapski i perzijski, bosanski, hrvatski i srpski, mađarski, njemački i italijanski. Onda su pobožni vladari Ferdinand i Izabella protjerali iz svojih zemalja Židove od kojih su se neki sklonili u Sarajevo, donoseći sa sobom u Sarajevo, četvrtu religiju i nove jezike: hebrejski, španski, portugalski“ (Dževad Karahasan, Sarajevo – turistički vodič, Connectum).

Ahdnama je pisana skoro dvjesta godina prije tzv. Westfalskog mira (1648.), čime je okončan Tridesetogodišnji vjerski rat u Evropi. Time  je napokon priznata ravnopravnost katoličke, luteranske i kalvinske konfesije i crkve, ali i dalje uz načelo Cuius regio, illius religio – čija zemlja, njegova religija.

Detalj sa jedinstvenog na svijetu, Starog jevrejskog groblja u Sarajevu

Posljednji put je Ahdnama potegnuta u Sarajevu početkom XIX stoljeća, kao argument u odbrani sarajevskih Jevreja, u mahzaru koji je potpisan (22. oktobra 1819.) od strane 248 najviđenijih građana Sarajeva. Građani su svjedočili protiv vezira Mehmed Ruždi-paše, koji je utamničio hahambašu Mošu Danona i desetoricu jevrejskih prvaka.

Nagodbom sa Mađarima (1867.), Austrija i Ugarska su postale države koje je povezivao zajednički kralj (austrijski car) i tri ministarstva. Zakon o općim pravima građana garantirao je svim građanima jednakost pred zakonom, a svim narodima jednaka prava u državi i pravo na nacionalnost i upotrebu nacionalnog jezika. Austrijska uprava (1878. -1918.) i evropeizacija (poprimanje evropske kulture i civilizacije) se okončava Sarajevskim atentatom koji je bio povod za početak Prvog svjetskog rata.

Nekadašnja Austro-Ugarska Monarhija

Pobjednička Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izdaje „naredbu o izgonu stranaca“, jedan krajnje nehuman akt kojim se preko noći ljudi istjeruju iz zemlje. Procjenjuje se da je na taj način iz Bosne i Hercegovine iseljeno oko 60-70 hiljada veoma stručnih osoba i njihovih porodica.

Zahvaljujući razvoju u vremenu SFR Jugoslavije (1945.-1991.) Bosna i Hercegovina u posljednji rat (1992/95.) ulazi kao industrijski najrazvijenija oblast u bivšoj državi, a iz rata izlazi opljačkana i privredno najnerazvijenija. Posljednji agresivni rat je najteže u historiji ranio tradiciju zajedničkog života u Bosni i Hercegovini i Sarajevu (oko 2 miliona raseljenih). Naš „univerzalni čovjek“ Abdulah Sidran  je politiku susjednih režima opisao kao „nomadsku glad za teritorijama“.

Sarajevo – kulturna kapija Evrope, buduća top destinacija svijeta

„Režimi Srbije i Hrvatske su u periodu (1992/95.) organizovali i poveli najveće uništavanje tragova postojanja Bosne i Hercegovine i Sarajeva, sa motivom ideja o Velikoj Srbiji i Velikoj Hrvatskoj, koji je započeo od kraja XIX stoljeća. Monteskije (Montesquieu) je davno rekao – ako bih učinio nešto za Francusku, a što bi štetilo Evropi, ili ako bih učinio nešto za Evropu, a to bi štetilo ljudskom rodu, gledao bih na to kao zločin. Ja sam nužno čovjek, a slučajno sam Francuz“ (M. Bublin, Bosna – Tragovi postojanja i uništavanja, Sejtarija, 2011.).

Za pisanje kolumne su korišteni izvodi iz neobjavljene knjige Z. Bibanović, Kulturno i prirodno naslijeđe i turizam.

U slijedećem nastavku: Kako oblikovati Sarajevo – buduću top kulturnu destinaciju svijeta?