Kršćanska ideja o besmrtnosti duše i uskrsnuća tijela zahtijevala je mjesto sahranjivanja pokojnika, umjesto spaljivanja koje je bilo uobičajeno u Rimu. Zato nastaju katakombe – podzemna groblja po jevrejskom uzoru, koja su kopana do petnaest metara u dubinu.
Uobičajeno je da se ranokršćanska umjetnost naziva za prva djela stvorena u katakombama u Rimu (100.- 420. godine, n. e) pa sve do umjetnosti iz vremena Karla Velikog (800. godine). Pojava kršćanstva je značilo i vrijeme destrukcije antičke umjetnosti u svim oblicima. Skoro 150 godina bjesomučno su uništavani ostaci antičke umjetnosti i arhitekture što se u ono vrijeme evidentiralo kao dokaz pobjede nove religije.
Umjetnost katakombi u Rimu
Iz temelja takvih katakombi za vrijeme cara Konstantina (Milanski edikt – 313.) koji kršćanima dozvoljava ispovijedanje svoje vjere, nastaju prve kršćanske bazilike jer od tada kršćani svoj kult mogu da slave javno i da slobodno podižu crkve u slavu Boga.
Državnom religijom kršćanstvo postaje 387. godine, kada se sve ostale vjere i kultovi zabranjuju i proganjaju. Car Teodozije I (391.) naređuje uništavanje svih paganskih hramova kada aleksandrijski patrijarh Teofil odmah spaljuje ostatke Aleksandrijske biblioteke. Smatra se da je Cezarova vojska 47. godine, p.n.e. uništila glavni dio biblioteke. Teodozije I 393. godine, ukida Olimpijske igre koje su do tada trajale neprekidno od 776. godine, p.n.e. Potrebno je znati da je moderna Aleksandrijska biblioteka otvorena 2002. godine.
Velike su starokršćanske bazilike nastale radi okupljanja velikog broja vjernika i preuzele su naziv rimske bazilike koje su bile javne zgrade predviđene za suđenja, dijeljenje pravde ili tržnice. Od IV stoljeća, kršćanstvo preuzima modificirani oblik profane bazilike kao sakralni prostor. Od prijašnjih više ulaza na javnoj zgradi, kršćanska crkva ima samo jedan ulaz na kraćoj strani.
Rimska bazilika (tržnica)
U raznim krajevima Bosne i Hercegovine, uglavnom uz doline rijeka su pronađene desetine ostataka građevina nazvanih kasno-antičkim ili starokršćanskim bazilikama datiranih između V i VI stoljeća. To su male, jednostavne i ne baš pravilne četvrtaste građevine romaniziranog domaćeg stanovništva.
Bizantijskom umjetnošću se naziva kršćanska umjetnost kada je Constantinopolis (Carigrad) postao prijestolnica u 330. godini, pa sve do osvajanja Carigrada od strane Osmanlija (1453.).
Naziv Bizant nije se koristio u vrijeme postojanja države nego ga je tek u 18. stoljeću uveo francuski historičar Montesquieu kada je uzeo latinizirano ime glavnog grada Byzantium – od grčkog Byzántion, današnji Istanbul, za cijelo carstvo.
Građani Bizantskog carstva i njihovi zapadni susjedi carstvo su nazivali Romejskim (Rimskim), dok su ga istočni susjedi nazivali Rum (Rim). Službeni jezik je bio latinski, kao i u zapadnom dijelu Carstva, a od 7. stoljeća, odlukom cara Heraklija (vladao od 610. – 641.), grčki, koji je bio govornim jezikom većine stanovništva.
Unutrašnjost Aja Sofije u Istanbulu
Najvažniji izrazi bizantijske umjetnosti su mozaik, ikono slikarstvo i arhitektura. Zlatno doba bizantijske umjetnosti je doba cara Justinijana u VI stoljeću, u čijem vremenu se gradi crkva Aja Sofija (532./37.) – remek djelo tog doba. Na mjestu Aja Sofije su bile starije crkve iz doba Konstantina i Teodozija II (415.). Crkvu su gradili arhitekt Antemije iz Trala i matematičar Izidor iz Mileta.
Poštivanje svetih slika se u VIII i početkom IX stoljeća, smatralo idolatrijom (idolopoklonstvo) kada je u vrijeme tzv. ikonoklastičke krize (725.-843.) uništeno hiljade sakralnih umjetnina. Nakon toga zidno slikarstvo i slikanje ikona imaju sve važniju ulogu u bizantijskoj umjetnosti. Predstava Krista na križu se pojavljuje tek oko X stoljeća. Na zapadu je simbol bizantijske umjetnosti i arhitekture crkva sv. Marka u Veneciji.
Mozaik iz crkve San Marco u Veneciji
Izgleda da su neke od starokršćanskih bazilika na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine bile u upotrebi sve do XII stoljeća. Zanimljiva je njihova kamena plastika gdje se javljaju mnogi biljni motivi i ptice koje zoblju grožđe – bilježi Bešlagić. On tu ističe najstariju kamenu plastiku (XI-XII st.) nađenu u okolici Glamoča i Livna i biljnih stilizacija sa pticama nađenih u ostacima crkve sv. Petra u Zavali – (Šefik Bešlagić, Stećci i njihova umjetnost, Zavod za izdavanje udžbenika Sarajevo, 1971.). Izvjesno je da je i Miroslavljevo jevanđelje pisano i oslikano na teritoriji BiH.
Zidne slike i ikone su širile bizantski uticaj daleko izvan granica carstva, a najljepše su nastale u Rusiji kao djela Teofana Grka (1330/40.-1410.) i ikonoslikara Andreja Rubljova (1360.-1430.) koji se poštuje od 1988. godine, kao svetac Ruske pravoslavne crkve.
Ikona Sveto trojstvo Andreja Rubljova
Najpoznatija južnoslovenska djela postbizantske umjetnosti nalaze se na teritoriji Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Bjeljini, Zavali, Žitomisliću…
Smatra se da je u muzejskoj zbirci sa oko 700 eksponata u Staroj pravoslavnoj crkvi sv. Arhangela Mihaila i Gavrila u Sarajevu, pohranjena jedna od pet najvećih zbirki ikona na svijetu. Posebnu vrijednost imaju ikone „Liturgija pravednih i paklene muke grešnih“ autora Georgija Klondzasa kao i ikona Nikole Ricosa (1490.) „Deizis sa praznicima i svetiteljima“. U zbirci ikona bi trebala da bude i ikona Bogorodica sa Hristom (1561.), koju je po narudžbi vojvode Ivana Vukovića Desisalića radio autor Tudor iz Meina kraj Budve, istovremeno kada je njegov rođeni brat Ferhad-beg gradio (1561.) džamiju Ferhadiju u Sarajevu!?
Ikone iz Muzeja Stare pravoslavne crkve u Sarajevu
U zbirci su stari rukopisi, vezovi, odjeća od zlatnog brokata, metalni i etnografski predmeti, crkvene draperije, staro oružje, slike, knjige, rukopisi, kujundžijski radovi, bogato ukrašena odijela za molitvu… Tu je i Sarajevska Krmčija (pravilo), rukopis na koži iz 1307. godine, koji je sačuvan od korica do korica. U Muzeju se čuvaju i razne potvrde koje su izdavali sultani za vrijeme Osmanske vladavine. Zbirku starih ikona i muzejsku zbirku je osmislio sarajevski ćurčija Jeftan Despić 1889. godine, u prostoru starih crkvenih daira-magaza.
Jedinstvene freske u svijetu nalaze se u crkvama u selima: Zavala i Dobrićevo na rijeci Trebišnjici, koje je oslikao hercegovac, zoograf Georgije Mitrofanović (1550-1630), primjenjujući kombinaciju vizantijskog i italo-kretskog stila slikanja. (Vidi kolumnu Kultna mjesta Bosne i Hercegovine kao vjera u moć izliječenja – prvi dio).
Jedinstvene u svijetu freske zoografa Georgija Mitrofanovića u manastiru Zavala
„Hercegovina danas posjeduje najpotpuniju galeriju jedinstvenih i izvanrednih ostvarenja velikog freskoslikara. Njegova djela su još pronađena u Rijeci kod Foče, pećkom i moračkom manastiru i Hilandaru na Svetoj Gori u Grčkoj“- (Zdravno Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša Sarajevo, 1971.).
U hercegovačkom selu Mrkonjići kraj manastira u Zavali se rodio i pravoslavni svetitelj (1610.-1671.) sv. Vasilije Ostoški Čudotvorac (kršten kao Stojan Jovanović). I danas se smatra da se dešavaju iscjeliteljska čuda onim ljudima koji mu dođu na poklonjenje.
Upoznajte svijet oko nas 